Hvordan oppstår jordskjelv? // Erdhej çawa çêdibê?

Denne teksten om hvordan jordskjelv oppstår finnes på flere språk. Tanken er at teksten skal være et supplement til andre læremidler og andre aktiviteter i opplæringen. Det er altså ikke meningen at disse ressursene skal stå alene, men at de kan brukes i innledning til arbeid med temaet.

Teksten kan, for eksempel, brukes sammen med tospråklig lærer for å aktivere elevenes kunnskaper om temaet, og å bidra til at eleven lærer fagspråk.

Scroll nedover for å finne flere ressurser

Qalikê axê tête dabeşkirin li ser heft kevalên mezin û hijmareka kevalên biçûk. Ev keval livlvînê diken û pêkve têkildar in. Ev hemî kevale pir hêdî diçin, salê tenê çend santîmetran diçin. Ev livlivîne di bejnê tektonîk.Ev kevale dikarin ji hev dûr bikevin, ser hev de werin an jî li ba hev bisekinin.

Illustrasjon som viser verdenskart med jordplatene markert. Alle kontinentene ligger på hver sin plate. Stillehavet og Antarktis ligger også på hver sin plate. Mellom de store platene ligger mindre plater.
Wêne nexşeya cîhanê ya ku kevalên erdê lê hatine nîşankirin nîşan dide. Kevalên mezin û yên bicûk hene. Hemû parzemîn, tevî Okyanûsa Pasîfîk û Antarktîkayê, her yek li ser kevalek e mezin ya erdê ne. Di navbera kevalên mezin de kevalên piçûktir hene. Illustration: Adobe Stock
Illustrasjon av to jordplater som beveger seg langs med hverandre.
Kevalên erdê yên di wêneyê de ber hev re tevdigerin. Ger ew li hev asê bibin, gelek enerjî kom dibe ku dikarê bibê sedema erdhejê. Illustration: Adobe Stock

Erdhejîn li ser erdê

Hindek carinan kevalên ku di ber hev re tevdigerin li hev asê bibin. Dûv re ewê li ber hev sekinin û li hember hev zextê bikin. Dema kû zext zêde dibît , gelek enerjî tê berhev kirin. Di dawîyê de keval ji nişkê ve hev diberdin û paşê enerjî serbest tê berdan. Beşek ji enerjiyê derbasî germayî yê dibît û beşek jî wek pêlan belav dibît ku kevalên erdê dihejînin. Dema ku ev pêl bi hêz bin, mirov bi lerizandina erdê dihesê. Ev ye ya ku em jê re dibêjin erdhejîn.

Gelek caran erdhejîn li ser sînorên di navbera kevalên erdê de çêdibin. Ji xala ku di binê kevala erdê de erdhej lê çêdibît jê re navenda hundûrîn (hyposenter) tê gotin. Navenda derve (episenter) ew xala li ser rûê erdê ye ku rasterast beramberî navenda hundûrîn e.

Wêne navenda hundûrîn û navenda derve ya erdhejê nîşan dide. Wêne ji hêla NORSAR ve hatîye çêkirin û bi destûr ji nûve hetîye parvekirin.

Ji bo pîvana çend enerjî tê berdan dikare erdhejmarek bihête bikar înan.Bi mûqayesekirina zanyarîyan ji gelek erdhejmaran, mirov dikare pilaya erdhejê û cihê ku lê dest pê diket dîyar biket, ango dê li kîve dê dest pêket. Pîvana Richter dikare were bikar înan da ku diyar bike ka erdhejek çiqas mezin e. Pîvan di navbera 1-10 de derbas dibe, û heke erdhej ji 6 bihêztir bît, dêbîte sedema xirabkarîyeka mezin. Hema bêje ne mimkûn e ku mirov bihête agehdarkirin, ji ber vê yekê gekel zehmete ku xelk bikarin xwe bigihînine cihekê êmin.

Fotografi av en asfaltert vei som har en dyp sprekk på langs.
Erdhejên bi hêz dikarin rêyan xirabikin. Ev dikarê veguhastinê zehmet bike. Wêne: Adobe Stock
Fotografi som viser bygninger i ulike høyder ved stranda og bølger som er nesten dobbelt så høye som tolvetasjes bygninger og som kommer til å treffe bygningene
Pêlên tsunamiyê yên bi hêz dikarin zerarê bidin avahiyên mezin û wan hilweşînin. Wêne: Adobe Stock
Erdhejên bi hêz dikarin avahiyan hilweşînin ku êdî mirov nikaribe li wan de bijîn. Wêne: Pixabay

Fîlmên ku erdhejan rave dikin

Fîlmek bi Îngilîzî ku tê de tê diyar kirin ka erdhej çawa çêdibin.
Pêşniyaz: Deng bigre da ku tû bixwe ji şagirtan re rave bike ka çi çêdibe.